Dwór w Dyniskach

Wieś szlachecka Dyniska położona jest w gminie Ulhówek na Równinie Bełskiej. Po raz pierwszy była wymieniana w 1449 r. i w 1460 r. pod nazwą Deniska. Należała wówczas do Mikuły Nosa z Dynisk. W 1475 r. wieś należała do Olechy z Dynisk, ożenionego z Jadwigą Pobiedzińską. W 1482 r. właścicielem był Jan z Dynisk, którego córka, wyszła za mąż za Donata z Wasylowa. Miała ona zabezpieczony posag w Dyniskach. W 1483 r. jako właściciela wymienia się Stanisława z Dynisk. W latach 1482-1496 Dyniska były w posiadaniu Iwaszko Nos z Dynisk, który był żonaty z córką Donata z Wasylowa. W 1491 r. majątek był w posiadaniu kilku właścicieli: Urszuli i Jana Nosszek (Nosek), Piotra z Dynisk i Iwaszko z Dynisk.

Właściciele Dynisk często się zmieniali. W XVI w. majątek należał do Gdeszyńskich, w XVIII w. do Dzierżków i od połowy XIX w. do 1939 r. do Skolimowskich. Był to patriotyczny ród, który był aktywnie zaangażowany w powstania narodowe: listopadowe i styczniowe. Jednym z właścicieli był Julian Skolimowski, pułkownik Wojska Polskiego i uczestnik powstania listopadowego. Jego syn Józef Skolimowski brał udział w powstaniu styczniowym.

Przed 1866 r. płk Skolimowski wydzielił z klucza dyniskiego folwarki Magdalenka i Ulików swojemu młodszemu synowi Józefowi, który kontynuował tradycje patriotyczne uczestnicząc wcześniej w Powstaniu Styczniowym. Po przejęciu swojej części dóbr Józef Skolimowski założył park w Magdalence i rozbudował folwark w Ulikowie.

Podczas powstania styczniowego dwór w Dyniskach, leżący w Galicji przy granicy z Królestwem służył powstańcom jako baza. Tutaj leczyli się i ukrywali ranni powstańcy. W tym czasie dwór w Dyniskach był także prężnym ośrodkiem kulturalnym W latach 50. XIX w. bywał tu Franciszek Liszt, który udzielał lekcji muzyki dzieciom właścicieli. W 1866 r. spędził u Skolimowskich szczęśliwy miesiąc u boku narzeczonej Wandy Monne de la Tour, lwowski malarz i rysownik Artur Grottger. To w Dyniskach Grottger ukończył słynną „Lithuanię". Ulubionym miejscem spotkań Artura i jego narzeczonej Wandy była stojąca pośród pól samotna sosna.

Artur Grottger był krewnym ówczesnej właścicieli dworu – Izabeli Skolimowskiej. Ta z kolei przyjaźniła się z matką Wandy. Postanowiła zaprosić ją na swój dwór, aby zakochani mogli się sobą nacieszyć. Artur poznał swoją przyszłą narzeczoną 13 stycznia 1866 r. na balu Towarzystwa Strzeleckiego w słynnej lwowskiej strzelnicy na ulicy Kurkowej. Zaledwie dziesięć dni po balu Artur wyznał Wandzie miłość. Spotykali się w Dyniskach, spędzając ze sobą każdą wolną chwilę.

W tym czasie modrzewiowy dwór znajdujący się w Dyniskach był pomalowany na biało i usytuowany frontem na północ, a ogrodową elewacją na południe. Przy dworze znajdował się osobliwy pawilon dla gości. Na południe od dworu istniał park, który bezpośrednio łączył się z lasem, a przecinała go aleja spacerowa. Park od wschodu przedłużało osiem stawów, nad którymi przechodziły mostki. Nieopodal stawów znajdowały się ścieżki spacerowe. Sam park przecinały żwirowe drogi, wzdłuż których rosły dęby, lipy i ozdobne krzewy. W parku znajdowały się ławki i drewniana altana. Spacerowe alejki łączyły park w Ulikowem i Magdalenką.

Na początku XX w. Dyniska, Magdalenka i Ulików nadal znajdowały się w posiadaniu Skolimowskich, ale w okresie międzywojennym Dyniska stały się własnością rodziny Żydowskiej, natomiast w posiadaniu Skolimowskich pozostały nadal Ulików i Magdalenka. W 1929 r właścicielem 494 ha ziemi w Dyniskach był Herscha Reiss, natomiast 800 ha należało do Leontyny Skolimowskiej.

W latach II wojny światowej dwór Dyniskach (oraz w Ulikowie) wraz z częścią zabudowań gospodarczych zostały spalone przez UPA.

Po II wojnie światowej część terenu folwarku Ulików znalazła się poza granicami Polski - m.in. część dawnych zabudowań gospodarczych i gorzelnia. W ramach reformy rolnej grunty majątków Dyniska i Ulików rozparcelowano, a siedlisko dworskie w Dyniskach wraz z częścią gruntów przejęło Państwowe Gospodarstwo Rolne. Wkrótce istniejące jeszcze w Dyniskach park i sad wycięto, a teren zniwelowano. Powstały tam zagrody chłopskie i pola uprawne, a nieopodal miejsca lokalizacji dworu wzniesiono budynek szkoły podstawowej. Wycięto również las sąsiadujący z parkiem w miejsce którego wprowadzono pola uprawne.

Z dawnych czasów pozostało jedynie kilka XIX-wiecznych nagrobków na miejscowym cmentarzu i zrujnowana kapliczka św. Jana Nepomucena, zbudowana przez Skolimowskich. Sosna, pod którą Grottger spotykał się z narzeczoną, zwana tutaj sosną Grottgera, nadal stoi chociaż ma złamany wierzchołek i uschła.

W 2009 r. pod sosną postawiona została rzeźba przedstawiająca wybitnego malarza i jego ukochaną.

• Andrzej Łuczyński, Grażyna Hołubowicz-Klitza, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny, Cęść 4, powiaty: biłgorajdzki, hrubieszowski, janowski, tomaszowski, zamojski, Dęblin 2011.

Tekst: Andrzej Łuczyński,
korekta: Nina Herzberg-Zielezińska, na podstawie: 

• www.ogrodowy.minigo.pl
• Katarzyna Tetlak, Sosna Grottgera. Ślad wielkiej miłości Artura Grottgera i Wandy Moone [w:] Od Narola po Bełz. Szkice historyczne i literackie, Tomaszów Lubelski 2022.

Zdjęcia: Fotografie ze zbiorów Karola i Wandy Młodnickich, Biblioteka Jagiellońska, domena publiczna.