Dwór Dobużek

Wieś Dobużek położona jest w obrębie Grzędy Sokalskiej nad rzeką Huczwą. Najstarsze wzmianki o miejscowości pochodzą z 1466 r. Sto lat później, stanowiła własność Łaszczów, którzy na przemian z Gorajskimi przez dwa wieki sprawowali nad nią zarząd.

W połowie XVIII w. Dobużek przeszedł w ręce Potockich, a następnie Gębarzewskich. W 1786 r. nastąpiło wydzielenie folwarku w Dobużku. Otrzymała go w posagu Anna Gębarzewska, która wyszła za mąż za Jana Pawłowskiego. Wówczas wybudowano pierwszy, drewniany dwór. W 1831 r., po śmierci Jana Pawłowskiego, dobra Dobużek jako niepodzielną własność odziedziczyły dzieci Jana i Anny Pawłowskich - Artur i Klementyna oraz wdowa Anna Pawłowska. O prawo do połowy dóbr w Dobużku procesował się z rodziną żony Klementyny z Pawłowskich Leonard Serednicki. W rezultacie Klementyna z Pawłowskich Serednicka nabyła dobra rodzinne na licytacji publicznej w 1855 r. W 1869 r. sprzedała je w całości Ludwikowi Rakowskiemu. Po śmierci Ludwika Rakowskiego w 1907 r. majątek odziedziczyły jego córki: Wanda z Rakowskich Chrzanowska oraz Maria i Janina Chrzanowskie. Wanda Chrzanowska zrzekła się praw do majątku na rzecz sióstr, a te wydzierżawiły go. W 1921 r. dobra Dobużek nabył Edward Kołaczkowski. Po jego śmierci w 1922 r. przeszły w spadku na żonę Jadwigę z Marcinkowskich Kołaczkowską oraz dzieci: Marię, Brunona, Tadeusza i Władysława. Ostatecznie właścicielem został Władysław Kołaczkowski. Dobużek był w jego posiadaniu aż do parcelacji w 1944 r. Rodzina mieszkała we dworze aż do 1945 r. Po zbrojnej napaści na dwór i zamordowaniu Władysława Kołaczkowskiego rodzina wyprowadziła się.

Do 1948 r. dwór zajmowali mieszkańcy okolicznych wsi, pozbawieni domostw w wyniku wojny. W latach 1948-1959 r. we dworze i parku umieszczono szkołę. Część gospodarczą zespołu dworskiego oraz dawne sady i chmielnik użytkuje Urząd Wojewódzki, który prowadzi tu szkółkę drzew i krzewów ozdobnych.

Budowę dworu przypisuje się Anieli i Janowi Pawłowskim -właścicielom od 1814 r. Wznieśli oni drewniany i otynkowany (z zewnątrz i wewnątrz) budynek w stylu klasycystycznym kryty gontem, aby ominąć carski zakaz budowy nowego dworu. Przed głównym wejściem stały cztery kolumny. Wewnątrz znajdowało się 6 pokoi, sala jadalna, salon i sień z ceglaną posadzką. Przed dworem powstał prostokątny dziedziniec otoczony oficynami oraz ogrodami. Obok dworu znajdowała się murowana, prostokątna w rzucie oficyna, kryta gontem z dwoma pokojami i dwiema izbami czeladnymi. Pierwotnie mieściła w niej pralnia i spiżarnia. Za nią były zabudowania inwentarskie i wozownia. Na północ od dworu znajdował się ogród ozdobno-użytkowy, na wschód dziedziniec gospodarczy, a na południe ogrody użytkowe. Wzdłuż granic ogrodów ułożone w szpalery i aleje rosły drzewa.

W I połowie XIX w. zespół dworski znacznie rozbudowano. Około 1870 r. właściciel Dobużka Ludwik Rakowski założył park o swobodnym charakterze. Od dworu w kierunku południowym otwarto widok na staw z dwiema wysepkami. Park od strony wschodniej ograniczała stara aleja lipowa. Dawne nasadzenia od południowego zachodu uzupełniono nowymi drzewami, stwarzając kurtynę, która oddzielała rezydencję od warzywników, czworaków i łaszczowskiego gościńca. W parku dominowały lipy i buki. Dawne ogrody ozdobno-użytkowe położone na północ od dworu, przeznaczono pod uprawy warzywne. Modrzewiowa aleja prowadziła do kapliczki ustawionej w północno-zachodnim narożniku zespołu. We wschodniej części założono rozległe sady. Drewniane budynki gospodarcze zastąpione zostały murowanymi. Przy gościńcu łaszczowskim wybudowano czworaki z ogródkami. Kolejna rozbudowa Dobużka miała miejsce za czasów Kołaczkowskiego. Wówczas powiększono uprawy sadownicze i założono chmielnik. Na zachód od dworu wzniesiono murowany magazyn i drewnianą stajnię. W północnym ogrodzie warzywnym założono korty tenisowe.

Rezydencję przebudowano w 1926 r. i od wschodu dobudowano przybudówkę. W 1915 r. majątek został zdewastowany przez wycofujących się żołnierzy rosyjskich. Podczas II wojny światowej majątek w Dobużku nie uległ dewastacji. Jednak przed 1959 r. rozebrano budynki gospodarcze i czworaki, wycięto sady oraz część drzew parkowych. Po 1959 r. wycięto kolejne drzewa pod szkolne boisko. Dokonano wówczas nowych nasadzeń, przekomponowano park tworząc nowy układ komunikacyjny dla potrzeb szkoły. W parku wydzielono ogródki działkowe.

Z dawnego zespołu dworskiego w Dobużku do dziś przetrwały: dwór i wschodnia oficyna z końca XVIII w., magazyn z okresu międzywojennego, kuźnia sprzed 1922 r. i figura Najświętszej Maryi Panny Niepokalanie Poczętej z końca XIX w.

Po regularnej kompozycji XVIII-wiecznej przetrwało prostokątne wnętrze przed dworem (jego urządzenie pochodzi jednak z okresu powojennego) oraz fragment alei lipowej we wschodniej części parku, pojedyncze lipy, buki i dęby. Park krajobrazowy z XIX w. zachował się, ale w zmienionej formie. Istnieje częściowo zarośnięty szuwarami staw i część nasadzeń. Zniszczony został dziedziniec gospodarczy. Dawne sady i chmielnik zastąpiono szkółkami drzew i krzewów ozdobnych. Obecnie na terenie parku rośnie 45 gatunków drzew i krzewów, wśród których dominują lipy drobnolistne. Miejscami można spotkać lipy szerokolistne, dęby czerwone i szypułkowe, różne gatunki klonów, kasztanowce, brzozy, graby, buki, jesiony, wierzby, topole, olsze, modrzewie i świerki. Wśród krzewów dominują: karagany, pigwowiec, trzmielina, ligustr, jaśminowiec, tawuły, bez czarny i lilak oraz niewielkie drzewka głogu. Najstarsze drzewa pochodzą z przełomu XVIII i XIX w. i rosną w sąsiedztwie dworu, w części południowej, przy wschodniej granicy parku. Mimo znacznych zmian kompozycyjnych i przestrzennych zespół posiada duże walory przyrodnicze i krajobrazowe.

Dwór od paru dobrych lat jest w remoncie. Jest własnością prywatną.

• Andrzej Łuczyński, Grażyna Hołubowicz-Klitza, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny, Cęść 4, powiaty: biłgorajdzki, hrubieszowski, janowski, tomaszowski, zamojski, Dęblin 2011.

Tekst: Andrzej Łuczyński

Zdjęcia: Wiesław Smyk, 2013 (udostępniono za zgodą autora)