Pałac w Łaszczowie

Obecny Łaszczów położony jest u wylotu niegdyś zabagnionej, szerokiej doliny, biegnącej od zachodu ku dolinie Huczwy. U zbiegu tej doliny założono w późniejszym okresie szereg stawów. Początki miasta Łaszczowa datowane są na XV w., kiedy to mazowiecka, szlachecka rodzina Łaszczów osiedliła się na ziemi lubelskiej. Łaszczów stał się miastem w 1549 r., kiedy Aleksander Łaszcz, otrzymał przywilej nadany przez króla Zygmunta Augusta. Założył je w miejscu swojej dziedzicznej wsi Domaszysz. Pierwotna nazwa miasta Prawda, pochodząca od herbu rodowego Łaszczów „Prawdzie", nie przyjęła się i nowo założone miasto nazwano Łaszczowem. Król Zygmunt August obdarzył też osiedlających się prawem niemieckim. Na przełomie XVI i XVII w. miasto było ważnym ośrodkiem polskiej reformacji. W Łaszczowie istniał zbór ariański oraz drukarnia, która swoją działalność prowadziła do 1603 r. W tym samym roku, za sprawą starań Piotra Gorajskiego, miasto otrzymało przywilej do organizowania jarmarków i targów. W XVII w. jego rozwój został zahamowany przez przemarsz wrogich wojsk oraz pożary.
W 1702 r. miasto zostało spalone przez oddziały szwedzkie dowodzone przez generała Sztenboka. W 1745 r. ówczesny właściciel miasta -Józef Łaszcz rozpoczął w miasteczku budowę kościoła i kolegium dla zakonu jezuitów. W 1754 r. Łaszczów nawiedził pożar, który poczynił ogromne straty. Wówczas ówczesny właściciel -Franciszek Salezy Potocki nakazał mieszkańcom budowę budynków murowanych zamiast drewnianych.

Naturalnym elementem obronności miasta były szeroko rozlane wody rzeki Huczwy, ponadto otaczały je wały z dwoma bramami: Tomaszowską i Tyszowiecką. Brama Tyszowiecka istniała do czasów Il wojny światowej. Centrum Łaszczowa stanowił zbudowany na planie prostokąta rynek i związane z nim bloki przyrynkowe. W północno-zachodniej części miasta, na skraju rynku, stał niegdyś ratusz otoczony kramami. Wewnątrz obwarowań mieścił się również zamek, zbudowany pierwotnie przez kasztelana czerskiego -Aleksandra Łaszcza. Po wojnie ze Szwedami, z licznych zabudowań kompleksu zamkowego zachował się tylko skarbiec, przekształcony w XVIII w. na bożnicę o oryginalnej późnobarokowej architekturze. Dzisiaj zabytkowy budynek znajduje się w stanie prawie kompletnej ruiny.

Przy wyjeździe z miasta w kierunku Tomaszowa Lubelskiego wznoszą się mury dawnego pałacu. Józef Łaszcz w 1736 r. sprowadził do Łaszczowa jezuitów i już w 1746 r. rozpoczął budowę murowanego kościoła i kolegium dla zakonu. Jednak budowla nie została ukończona, a jej mury rozebrano i przerobiono na pałac. Kolejna przebudowa pałacu nastąpiła za sprawą nowych właścicieli -Józefy z domu Gębarzewskiej i Franciszka Roberta Łukowskich. Dawne Kolegium jezuickie stało się wówczas rezydencją. Po odziedziczeniu Łaszczowa przez rodzinę Szeptyckich nastąpiła kolejna przebudowa rezydencji. Aleksander Szeptycki nadbudował piętro, ale zasadnicza przebudowa nastąpiła dopiero w latach 1911-1912. W latach 1903-1912 dokonano modernizacji parku. Podczas II wojny światowej pałac został częściowo zniszczony przez wybuch bomby. Obecnie pozostaje w ruinie.

• Andrzej Łuczyński, Grażyna Hołubowicz-Klitza, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny, Cęść 4, powiaty: biłgorajdzki, hrubieszowski, janowski, tomaszowski, zamojski, Dęblin 2011.

Tekst i zdjęcia: Andrzej Łuczyński